ધોરણ 11| note 9 | વનસ્પતિ સૃષ્ટિ | ત્રિઅંગીઓ | NCERT short note| Best biology short note

 

ધોરણ 11 
વનસ્પતિ સૃષ્ટિ

વનસ્પતિ સૃષ્ટિ|ત્રિઅંગીઓ| NCERT short note| Best biology short note | ધોરણ 11

Note 9

ત્રિઅંગીઓ  

> પ્રથમ સ્થળજ વનસ્પતિ- વનસ્પતિ સૃષ્ટિ ના સરિસૃપ કહેવાય

> તેઓ વાહક પેશીઓ ધરાવે છે - જલવાહક અને અન્નવાહક

સાલ્વિનીયા

>> ઉપયોગ:

-> ઔષોધિકિય ગુણ ધરાવે

-> કેટલીક હંસરાજને ખોરાક તરીકે પણ ઉપયોગમાં લેવાય

-> સુશોભન છોડ તરીકે પણ ઉગાડાય

-> ભૂમિ બંધકો તરીકે ઉપયોગી (જમીન ને પકડી રાખે અને ધોવાણ થી બચાવે )

Fiddlehead fern

હંસરાજનું અથાણું

>>નિવાસસ્થાન:

-> ઠંડી, ભેજવાળી, છાયાપ્રિય જગ્યાઓ

-> કેટલીક વનસ્પતિઓ રેતાળ જમીનમાં પણ સારી રીતે ફૂલેફાલે (ઉગે)

> ત્રિઅંગીઓ એકાંતરજનન કરે છે

> તેમના જીવનચક્રમાં 2 અવસ્થા જોવા મળે : જન્યુજનક અને બીજાણુજનક

> દ્વિઅંગીઓથી વિરૂદ્ધ , અહી બીજાણુજનક અવસ્થા એ જીવનચક્રની પ્રભાવી અવસ્થા છે.

>> બીજાણુજનક:

-> તે ત્રિઅંગીઓના જીવનચક્રની પ્રભાવી અવસ્થા છે

 - બીજાણુજનક એ મુખ્ય વનસ્પતિ દેહ છે

-> વનસ્પતિ દેહ બહુકોષીય તથા સારી રીતે વિભેદિત હોય

-> તે દ્વિકીય દેહ હોય (2n)

-> તે સાચા (વાસ્તવિક) મૂળ, પ્રકાંડ અને પર્ણો માં વિભેદિત છે

-> આ અંગો સારી રીતે વિભેદન પામેલા અને વાહક પેશી (અન્નવાહક અને જલવાહક) ધરાવે

-> વનસ્પતિ દેહ ના પર્ણો 2 પ્રકારના હોય શકે : 

---> 1) સુક્ષ્મપર્ણી - નાના કદના પર્ણો -  ઉદા. સેલાજીનેલા

સેલાજીનેલા

હંસરાજ

---> 2) મહાપર્ણી - મોટા કદના પર્ણો - ઉદા. હંસરાજ

-> બીજાણુજનકમાં બીજાણુધાની ધારણ કરે છે - બીજાણુધાનીની અંદર બીજાણુ માતૃ કોષ આવેલ હોય છે

-> બીજાણુધાની એ પર્ણ જેવી સંરચનાઓ પર જોડાયેલા હોય છે - એને બીજાણુપર્ણ કહે છે

-> કેટલીક વનસ્પતિઓમાં બીજાણુપર્ણો એ વિશિષ્ટ રચનાઓ બનાવે છે - જેને પ્રશંકુ કે શંકુ કહે છે 

 ઉદા. સેલાજીનેલા, ઈકવીસેટમ 

ઈકવીસેટમ 

-> હંસરાજ માં બીજાણુધાની એ સમૂiહમાં ગોઠવાયેલી હોય, જેને સોરી કહેવાય . 

મૂલેઠી હંસરાજ પર આવેલી સોરી

-> બીજાણુધાનીમાં આવેલા બીજાણુ માતૃ કોષ અર્ધીકરણ પામે છે - બીજાણુ (એકકીય - n) ઉત્પન્ન કરે છે. 

-> બીજાણુઓ અંકુરિત થઈને જન્યુજનકમાં વિકાસ પામેં છે.

-> વનસ્પતિ દ્વારા કયા પ્રકારના બીજાણુ ઉત્પન્ન કરવામાં આવે છે તેના આધારે ત્રિઅંગીઓને 2 પ્રકારમાં વહેંચી શકાય

--> 1) સમબીજાણુક : 

------> અહીં, વનસ્પતિ એક પ્રકારનાં બીજાણુઓ ઉત્પન્ન કરે છે.

------> આ એક પ્રકારના બીજાણુઓ અંકુરણ પામી સરખા પ્રકારના જન્યુજનકમાં વિકાસ પામે છે. 

------> ઉદા મોટા ભાગની ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓ સમબીજાણુક હોય છે.

--> 2) વિષમબીજાણુક :

------> તેઓ 2 પ્રકારના બીજાણુઓ ઉત્પન્ન કરે  - મહાબીજાણુ and લઘુબીજાણુ

------> મહાબીજાણુ અંકુરિત થઈ માદા જન્યુજનકમાં વિકાસ પામે છે.

------> માદા જન્યુજનક એ થોડા કે વધુ સમય માટે પિતૃ બીજાણુજનક પર જળવાય છે 

------> લઘુબીજાણુ અંકુરિત થઈ નર જન્યુજનકમાં વિકાસ પામે છે. 

------> ઉદાહરણ : સેલજીનેલા અને સાલ્વિનીયા  જેવી પ્રજાતિઓ

>> જન્યુજનક:

-> તેને પ્રસુકાય પણ કહે છે

-> નરી આંખે ન જોઈ શકાય એવા અસ્પષ્ટ

-> બહુકોષીય 

-> એકકીય (n)

-> મુક્તજીવી 

-> પ્રકાસંશ્લેષી 

-> સુકાયક (સારી રીતે વિભેદન પામેલું દેહ નહિ - વાહક પેશીઓ ગેરહાજર)

--> નિવાસસ્થાન

----> વિકાસ પામવા ઠંડી, ભેજયુક્ત અને છાયાવાળી જગ્યાની જરૂર

----> કારણકે જન્યુઓના ફલન માટે પાણી જરૂરી (દ્વિઅંગીઓ જેવું)

----> જન્યુજનક (ત્રિઅંગીઓના)નો વિકાસ આ ખાસ સીમિત જરૂરિયાતો સુધી મર્યાદિત છે (આ તમામ જરૂરિયાત પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી તે વિકાસ પામે નહિ)

----> તેથી જીવંત ત્રિઅંગી વનસ્પતિઓનો ફેલાવો મર્યાદિત છે અને તે સંકુચિત ભૌગોલિક વિસ્તારો પૂરતી સીમિત છે.

ત્રિઅંગીઓ નું જીવન ચક્ર ( હંસરાજનું ઉદાહરણ)

--> લિંગી પ્રજનન

-> જન્યુજનક અવસ્થાનો વનસ્પતિ દેહ 2 પ્રકારના લીંગી અંગો ધરાવી શકે

----> 1) માદા જન્યુધાની (Archegonia) (માદા લિંગી અંગ) - એક અંડ (માદા જન્યુ) ઉત્પન્ન કરે

----> 2) પુંજન્યુધાની (Antheridia) (નર લિંગી અંગ) - પુંજન્યુઓ ઉત્પન્ન કરે

-> પુંજન્યુઓ ને માદા જન્યુધાનીના મુખ સુધી પહોચાડવા માટે પાણીની જરૂરિયાત હોય

-> માદા જન્યુધાનીની અંદર પુંજન્યુ એ અંડ (માદા જન્યુઓ) ને ફલાઇટ કરે છે - યુગ્મનજ (દ્વિકીય- 2n) નું નિર્માણ થાય

-> માદા જન્યુધાની ની અંદર યુગ્મનજ વિકાસ પામે - તરુણ ભ્રુણ વિકાસ પામે (માદા જન્યુજનકમાં)

-> આ બીજ પ્રકૃતિ તરીકેનું પૂર્વ ચિન્હ છે - જે ઉદ્વીકાસ માટે મહત્વનો તબક્કો માનવામાં આવે છે

-> ભ્રુણ/યુગ્મનજ નો વિકાસ થઈ બીજાણુજનક નિર્માણ પામે . 

>> ત્રિઅંગીઓના 4 વર્ગો

1) સાઇલોપ્સીડા - સાઈલોટમ 

2) લાયકોપ્સીડા - સેલાજિનેલા, લાયકોપોડિયમ

3) સ્ફીનોપ્સીડા - ઇકવીસેટમ

4) પ્ટેરોપ્સીડા - ડ્રાયોપ્ટેરીસ, પ્ટેરીસ, એડિએન્ટમ 

Thank you for reading!

Happy Learning!

Manish Mevada

Urvi Bhanushali