ધોરણ 11| note 6| વનસ્પતિ સૃષ્ટિ |દ્વીઅંગીઓ | NCERT short note| Best biology short note

 

ધોરણ 11 
વનસ્પતિ સૃષ્ટિ

Note 6

વનસ્પતિ સૃષ્ટિ|દ્વીઅંગી| NCERT short note| Best biology short note | ધોરણ 11

Note 6

દ્વીઅંગીઓ 

> તેમાં વિવિધ મોસ અને લીવરવર્ટ નો સમાવેશ થાય

> નિવાસસ્થાન

- જમીન અને પાણી બંને જરૂરી

- વનસ્પતિ સૃષ્ટિના ઉભયજીવી તરીકે પણ ઓળખાય - કારણકે તે જમીન પર જીવી શકે પરંતુ લિંગી પ્રજનન માટે પાણી જરૂરી (પાણી ની ખુબ જ થોડી માત્રા પણ પર્યાપ્ત)

- ટેકરીઓમાં ભેજયુક્ત અને છાયાપ્રિય વિસ્તારોમાં જોવા મળે

- હંમેશા ભીની, ભેજવાળી અને છાયાવાળી જગ્યા એ ઉગે

- ઉજ્જડ કે વેરાન ખડક અને જમીન ના પર્યાવરણીય અનુક્રમણ માં મહત્વનો ભાગ ભજવે

Extra information ↓:

-- પર્યાવરણીય અનુક્રમણ: આપેલ વિસ્તારમાં પર્યાવરણને લગતા ફેરફારના કારણે ત્યાંની જાતિઓમાં ધીમો બદલાવ જોવા મળે, એ પ્રક્રિયા એટલે અનુક્રમણ  

-- દ્વીઅંગીઓ ખડકો અને જમીનના એવા ભાગે ઉગતી જોવા મળે જ્યાં પહેલા કોઈ વનસ્પતિ ના ઉગી શકે- ત્યાં તેઓ જમીન કે ખડકોને વિઘટિત કરે (પર્યાવરણમાં બદલાવ).. તેથી ત્યાં હવે ઉચ્ચ કક્ષાની વનસ્પતિઓ પણ ઉગી શકે (જાતિઓમાં ફેરફાર)

-- આપણ  કહી શકીએ કે ઉદ્વિકાસ અને પર્યાવરણીય અનુક્રમણ સાથે સાથે થતી ઘટનાઓ છે

>વનસ્પતિ દેહ:

- લીલના વનસ્પતિ દેહ કરતા વધુ વિભેદીત

- પણ તેમ છતાં તે સુકાય-જેવું- પૂર્ણ વિભેદિત શરીર ના જોવા મળે- અન્નવાહક કે જળવાહક, પર્ણ, મૂળ, પ્રકાંડ વગેરે જેવા અવયવો ના જોવા મળે

- પથરાયેલ (prostate) (જમીન પર ફેલાતો જાય એવો) કે ટટ્ટાર (ઊભો) દેહ

- એકકોષીય કે બહુકોષીય મૂલાંગો - તેના દ્વારા આધરક સાથે જોડાયેલા રહે- મૂળ જેવું કાર્ય - પણ સાચા મૂળ ના જોવા મળે

- મૂળ જેવી, પર્ણ જેવી કે પ્રકાંડ જેવી રચનાઓ જોવા મળે પણ સાચા મૂળ, પ્રકાંડ કે પર્ણ જેવા અંગો ધરાવતા નથી

> દ્વીઅંગીઓનું જીવન ચક્ર

- દ્વીઅંગીઓ તેમના જીવનમાં બે પ્રકાર ના વનસ્પતિ દેહ ધરાવે છે: 1) જન્યુજનક અને 2) બીજાણુજનક

1) જન્યુજનક

-- તે મુખ્ય વનસ્પતિ દેહ છે 

----> તેનો મતલબ કે તે મુક્ત જીવી છે, 

----> પ્રકાશસંશ્લેષણ કરી ખોરાક બનાવે 

----> જીવનચક્રનો મોટો ભાગ આ દેહ હોય છે

-- આ વનસ્પતિ દેહ એકકીય છે

-- તે જન્યુઓ ઉત્પન્ન કરે (સમવિભાજન દ્વારા)

-- દ્વીઅંગીઓના લિંગી અંગો - બહુકોષીય 

-- 2 પ્રકારના લિંગી અંગો - 

-------> (i) પુંજન્યુધાની (નર લિંગી અંગ)

------------> દ્વીકશાધારી ચલપુંજન્યુ ઉત્પન્ન કરે (નર જન્યુ)

-------> (ii) સ્ત્રીજન્યુધાની (માદા લિંગી અંગ) 

-------------> ચંબુ આકાર

------------> એક અંડકોષ ઉત્પન્ન કરે - માદા જન્યુ (અચલિત)

2) બીજાણુજનક

-- તે ગૌણ વનસ્પતિ દેહ છે

-- તે મુક્ત જીવી નથી

-- જન્યુજનક સાથે જોડાયેલો હોય

-- પ્રકાશસંશ્લેષણ કરતું નથી

-- જન્યુજનકમાંથી પોષણ મેળવે (કારણકે જન્યુજનક પ્રકાશસંશ્લેશી છે)

-- આ વનસ્પતિ દેહ દ્વીકિય છે

-- બીજાણુજનક ના કેટલાક કોષો (બીજાણુ માતૃ કોષ) અર્ધિકરણ (બિજાણુક અર્ધિકરણ) દ્વારા બીજાણુ ઉત્પન્ન કરે

-- બીજાણુ માતૃ કોષ  બીજાણુજનકના પ્રાવરમાં હાજર હોય છે 

જીવનચક્ર પ્રક્રિયા

પુંજન્યુધાનીમાંથી ચલપુંજન્યુ પાણીમાં મુક્ત થાય

↓↓↓↓↓

સ્ત્રીજન્યુધાનીના સંપર્કમાં આવે

↓↓↓↓↓

સ્ત્રીજન્યુધાનીમાં ચલપુંજન્યુ(n) અને અંડકોષ(n) નું જોડાણ થાય

↓↓↓↓↓

ફલિતાંડ(યુગ્મનજ) (2n) નિર્માણ પામે

↓↓↓↓↓

ફલિતાંડ તરત અર્ધિકરણ કરતું નથી

↓↓↓↓↓

તે સમવિભાજન કરી ભ્રુણ બનાવે (ઉદવિકાસના ક્રમમાં પહેલી વાર ભ્રુણ દ્વીઅંગીઓમાં જોવા મળ્યું - તેથી તેને પહેલું ભૃણાંગી પણ કહે છે)--extra information

↓↓↓↓↓

તે બીજાણુજનક(2n) નું સર્જન કરે 

↓↓↓↓↓

બીજાણુ માતૃ કોષ (2n) - જે બીજાણુજનકના પ્રાવરમાં હાજર હોય છે - તે બીજાણુક અર્ધીકરણ કરે

↓↓↓↓↓

તેથી બીજાણુ (n) ઉત્પન્ન થાય ( તેને સમબીજાણુ પણ કહી શકાય કારણકે એક બીજાણુ માતૃ કોષમાંથી ઉત્પન્ન થતાં તમામ ચાર બીજાણુ એકસરખા હોય છે)- extra information)

↓↓↓↓↓

બીજાણુ છૂટા પડે અને આસપાસના વિસ્તારમાં વિખેરાય

↓↓↓↓↓

બીજાણુઓ અંકુરણ પામે

↓↓↓↓↓

નવો જન્યુજનક દેહ ઉતપન્ન થાય

> દ્વીઅંગીઓનું મહત્વ

>> આર્થિક મહત્વ

- કેટલીક મોસ તૃણાહારી સસ્તનો, પક્ષીઓ અને અન્ય પ્રાણીઓ માટે ખોરાક પૂરો પાડે

- સ્ફેગનમ - એક જાતની મોસ - તે પીટ (પાણીમાં સડીને લોચો થઈ ગયેલ વનસ્પતિજન્ય પદાર્થ) - લાંબા સમય સુધી બળતણ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાય છે

- જીવંત પદાર્થોને હેરફેર દરમિયાન પેકિંગ માટે વપરાય  જેમકે છોડ, ફૂલ વગેરે

--- કારણકે મોસ પાસે પાણી રોકવાની ક્ષમતા છે, જેથી જીવંત પદાર્થો સુકાઈ ના જાય અને હેરફેર દરમિયાન તેમને જીવન માટે જરૂરી પાણી મળતું રહે

>>પર્યાવરણીય મહત્વ

- મોસ (લાઈકેનની સાથે) વસાહતી ખડકો માટે પ્રથમ સજીવો છે - સૌપ્રથમ આ જાતિઓ ખડકો પર ઉગતી જોવા મળે 

--- તે પર્યાવરણીય અનુક્રમણ કરે - જેથી ઉચ્ચ કક્ષાની વનસ્પતિઓ ત્યાં ઉગી શકે

- મોસ વરસતા વરસાદથી થતું જમીનનું ધોવાણ ઓછું કરે - કારણકે મોસ જમીન પર ગીચ સાદડી બનાવે (જમીનના ભાગ ને સંપૂર્ણ ગાઢ રીતે આવરી લે) 

Happy learning!

Thank you for reading!

Manish Mevada

Urvi Bhanushali